Parę wież Eiffla i rowerów
Wystawa światowa w Paryżu w 1900 roku celebrowała nadejście nowego wieku, a wraz z nim rewolucyjnych technologii, w tym spektakularnych form kinematograficznych: bracia Lumière wyświetlali swoje filmy na olbrzymim ekranie, stworzono panoramiczną Cinéoramę, zaprezentowano także pierwsze kino dźwiękowe, tzw. Phono-Cinéma-Théâtre (oparte na playbacku). Operatorzy z całego świata rejestrowali całe wydarzenie – ich materiały stanowią żywą, szeroką dokumentację wystawy. Kręcono m.in. ze statków i mobilnych platform: Scena z windy na wieżę Eiffla zabiera nas w oszałamiającą podróż na sam jej szczyt. Podczas gdy sama wieża wraz z jej windami – zwycięstwo mechanicznego geniuszu – dawały przedsmak tego, jak by to faktycznie było unosić się nad miastem, kino nie tracąc czasu, triumfalnie opuściło rzeczywistość. W filmie Pathé Podbój przestworzy Ferdinand Zecca unosi się na hybrydzie roweru, ryby i rakiety nad paryską dzielnicą Belleville.
Spośród trzech pierwszych czarodziejów filmowych specjalizujących się w ekranowych magicznych sztuczkach Méliès przeszedł do historii jako wielki pionier, Chomón zachwycił wszystkich różnorodnością środków i produktywnością, podczas gdy Gaston Velle, tworzący w latach 1902–1913, oczarowywał zapierającym dech pięknem i wyjątkową urodą obrazów. Jego Rower na wolności jest demonstracją podstawowej reguły wczesnej komedii, czyli niedopasowania, prezentowanej przez klaunów Fratellini.
W tamtych latach kwitła produkcja filmów pościgowych, w – zdawałoby się – niewyczerpanej ich rozmaitości i wariacjach: ścigali się policjanci, beczki, psy, dynie i właściwie wszystko to, co pędząc przez filmowy kadr, było w stanie spowodować wystarczający zamęt. Przejażdżka tandemem łączy podobny w duchu ekranowy chaos z innym popularnym gatunkiem: filmem podróżniczym. Często ulegająca wypadkom para prowadzi nas przez Paryż do magicznego, majestatycznego wyglądu strzelistego łuku wieży Eiffla. A tak przy okazji: fakt, że postać żony jest grana przez mężczyznę w przebraniu, odzwierciedla powszechną praktykę stosowaną we francuskich komediach przed 1910. Oczywiście przebieranie się było częścią zabawy, ale miało też powody pragmatyczne: aktor w roli kobiety miał do zagrania kilka niebezpiecznych numerów kaskaderskich, takich jak skok z mostu czy stłuczkę z wagonem tramwajowym. (Mariann Lewinsky)
Scena z windy na wieżę Eiffla (Scene from the Elevator Ascending Eiffel Tower)
(Edison Manufacturing Company, USA, 1900)
reż.: James White
Podbój przestworzy (À la conquête de l’air)
(Pathé Frères, Francja, 1901)
reż.: obsada: Ferdinand Zecca
Rower na wolności (La Bicyclette presentée en liberté)
(Pathé Frères, France, 1906)
reż.: Gaston Velle
Przejażdżka tandemem (Une promenade sentimentale)
(Eclipse, Francja, 1909)
reż.: nieznany
wprowadzenie do filmu: Svetlana Furman
sekcja: KIERUNEK: FRANCJA
Muzyka: Aga Derlak
Paryż śpi
Pewnego ranka dozorca wieży Eiffla stwierdza, że jego zegarek przestał działać. Ze zdziwieniem odkrywa, że i Paryż zastygł w bezruchu: na ulicach stoją porzucone samochody, a ludzie pogrążeni są we śnie. Mimo to na swej drodze spotyka kilkoro turystów. Razem wyruzają na podbój miasta, by poznać przyczynę jego uśpienia.
Debiut René Claira łączy elementy komedii fantastycznej i groteski. Niepozbawiony celnej obserwacji natury obyczajowej, a nawet filozoficznej, zachwyca wnikliwym, poetyckim i nostalgicznym portretowaniem miasta. Stolica Francji staje się równoprawnym bohaterem filmu, zwierciadłem, w którym odbija się natura jej mieszkańców i turystów. Zdjęcia zrealizowane na stalowej konstrukcji wieży Eiffla należą do najciekawszych elementów dzieła, a sam obraz Claira wywarł znaczący wpływ na ukazywanie metropolii na ekranie.
Filmem tym reżyser chciał przywrócić kinu wolność. Kino ma wrócić do korzeni i pozbyć się tego dławiącego artystycznego oszustwa – postulował. Chociaż Clair podzielał zachwyt nad awangardą, to jej narzędzi użył w służbie satyry i zabawy, tworząc mieszankę rzeczywistego i nierealnego świata, odległą od wizji Marcela L’Herbiera, Jeana Epsteina czy Germaine Dulac. W debiucie przewija się wiele wątków, które będą obecne w jego całej twórczości – m.in. satyra połączona z trafną dziennikarską obserwacją (Clair po I wojnie światowej pracował jako dziennikarz) – jednak dopiero filmy dźwiękowe z lat 1930–1932 postawią go w rzędzie mistrzów kina.
Pokaz prasowy pierwszej wersji Paryż śpi odbył się w 1924 roku, ale zaangażowanie Claira w realizację Antraktu przesunęło rozpowszechnianie ostatecznej wersji filmu na 1925 rok. (KB)
Film został odrestaurowany przez Fondation Jérôme Seydoux-Pathé w 2018 roku. Restaurację w standardzie 4K wykonano w laboratorium L’Immagine Ritrovata na podstawie tintowanej kopii 35 mm na podłożu łatwopalnym (nitro) z kolekcji BFI National Archive.
Paryż śpi
(Paris qui dort)
(Les Films Diamant, Francja, 1925)
reż.: René Clair; scen.: René Clair; zdj.: Maurice Desfassiaux, Paul Guichard
obsada: Henri Rollan (Albert), Albert Préjean (pilot), Madeleine Rodrigue (Hesta, pasażerka samolotu), Louis Pré fils (detektyw), Antoine Stacquet (bogacz), Marcel Vallée (złodziej), Charles Martinelli (naukowiec), Myla Seller (dziewczyna)
wprowadzenie do filmu: Svetlana Furman
sekcja: KIERUNEK: FRANCJA
muzyka: Księżyc
Pełny program 18. Święta Niemego Kina jest dostępny na stronie festiwalu.
Ilustracja: fotos z filmu Paryż śpi, reż. René Clair, fot. The Festival Agency